ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΟΛΟ ΤΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΜΑΖΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Γράφει ο Γιώργος Ζούμπος

Ο προβληματισμός σχετικά με το ρόλο της προσωπικότητας και των λαϊκών μαζών στην ιστορική εξέλιξη, απασχολoύσε και απασχολεί τους διανοούμενους κάθε τάξης. Με τη δημοσίευση του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος» (1848) αναγνωρίζεται ότι γενική αιτία της ιστορικής κίνησης της ανθρωπότητας είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων , οι οποίες και καθορίζουν τις διαδοχικές αλλαγές των κοινωνικών σχέσεων. Ως σήμερα όμως, οι αστοί ιστορικοί και οι κάθε λογής αναθεωρητές προσπαθούν να περιπλέξουν το θέμα και να αποπροσανατολίσουν τους εργαζόμενους.

-------------------

Η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας

-------------------

Τι σημαίνει «Δημιουργώ Ιστορία»; Σημαίνει ότι υπερνικώ την αντίσταση των αντιδραστικών τάξεων- οι οποίες μάχονται τις αναγκαίες αλλαγές στον τρόπο παραγωγής. Επομένως, η Ιστορία είναι η ιστορία των ανθρώπων που παράγουν τα υλικά αγαθά, που βρίσκονται κάτω από την υποταγή και την εκμετάλλευση, σε δεδομένες κάθε φορά συνθήκες. Δηλαδή: ο λαός είναι ο δημιουργός της Ιστορίας, μια αλήθεια που ισχύει για όλες τις εποχές.

Η απάντηση στο ερώτημα «ποιοι είναι οι νόμοι που κατευθύνουν την εξέλιξη της κοινωνίας;» δόθηκε για πρώτη φορά από τους θεμελιωτές του επιστημονικού σοσιαλισμού οι οποίοι απέδειξαν ότι η Ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας είναι ένα φαινόμενο που εξελίσσεται με ιδιαίτερους νόμους, ανεξάρτητους από τη θέληση των ανθρώπων.

Η μελέτη οποιουδήποτε ιστορικού προβλήματος απαιτεί τη σωστή τοποθέτησή του σαν αντανάκλαση των αντικειμενικών κοινωνικών αντιθέσεων και τη μελέτη των αντίστοιχων υλικών πηγών, ειδικά μετά την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας και το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις.

Κινητήρια δύναμη της Ιστορίας είναι πάντα οι λαϊκές μάζες. Οι μάζες αυτές δημιουργούταν στα ορυχεία, στα λατομεία, στα εργαστήρια, στα εργοστάσια, σε κάθε χώρο δουλειάς όπου δημιουργούταν και δημιουργούνται τα υλικά αγαθά και η ίδια η κοινωνική ζωή. Αυτή η συνεχής μαζική δημιουργία αποτελεί το κύριο περιεχόμενο της ιστορικής εξέλιξης και οι νόμοι της αποτελούν τους νόμους της Ιστορίας.

Στην ταξική κοινωνία, οι ενεργοί νόμοι της εξέλιξης φαίνονται απρόσιτοι, δυσνόητοι και μοιραίοι. Αυτό οφείλεται στο ότι έτσι φαντάζονταν το ζήτημα και τα πιο φωτισμένα και βαθυστόχαστα μυαλά του παρελθόντος και δευτερευόντως στην αμάθεια και καθυστέρηση των μαζών. Καθώς το «έργο» της μάζας (που μετατρέπεται σε «μοίρα») έκανε απρόσωπο και τον «άνθρωπο της μάζας», η υλική ανθρώπινη δραστηριότητα φαινόταν επιφανειακά σαν μη ιστορική δραστηριότητα. Σε στιγμές έντασης της ταξικής πάλης, για την αλλαγή των απαρχαιωμένων κοινωνικών συστημάτων, οι δραστηριότητες αυτές γίνονται συνειδητές ιστορικές πράξεις και οι «άνθρωποι της μάζας» ενεργούν σαν υποκείμενα ιστορικής δημιουργίας και αναδεικνύουν από το περιβάλλον τους διακεκριμένους παράγοντες. Μόνον όμως σε καιρό επανάστασης η μάζα του λαού είναι σε θέση να εμφανιστεί σαν δραστήριος δημιουργός νέων κοινωνικών θεσμών.

Σε περιόδους ανόδου της ταξικής πάλης, όταν δεν υπάρχει μελετημένο πρόγραμμα, οι προσπάθειες να πάρουν οι εργαζόμενοι το μέλλον στα χέρια τους τελειώνουν κατά κανόνα με αποτυχία, καθώς στην κοινωνία της ατομικής ιδιοκτησίας δεν αρκεί να αλλάξει η μορφή καταπίεσης αλλά όλο το οικονομικό σύστημα.

Στην εξέλιξη της Ιστορίας οι υλικές σχέσεις των ανθρώπων έγιναν σταδιακά απρόσωπες και παράλληλα ανυψώνονταν το «έργο των εκλεκτών», δηλαδή αυτών οι οποίοι κατείχαν την εξουσία, τη διοίκηση της κοινωνίας, του έθνους, του κράτους και οι οποίοι πάντα ενεργούσαν και ενεργούν υπέρ της άρχουσας τάξης και των συμφερόντων της.

Ο διαλεκτικός υλισμός εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι πραγματικοί δημιουργοί της Ιστορίας – οι λαϊκές μάζες – χάνουν την ατομικότητά τους, τα έργα τους ξεχνιούνται και η Ιστορία «αντικαθιστά την εργατική μπλούζα με την τήβεννο του καίσαρα, με το αδιάβροχο του στρατηλάτη, το ράσο του “ηγεμόνα της εκκλησίας”, ή τη βελάδα του πολιτικάντη». Πριν τον Μαρξ το ζήτημα εκφράζονταν σαν να αφορούσε το ρόλο της διακεκριμένης προσωπικότητας και της παθητικής απρόσωπης μάζας, ενώ όσο περισσότερο παθητική ήταν η μάζα στα παλαιότερα ιστορικά χρόνια, τόσο περισσότερο ξεχώριζε η «ιστορική πραγματικότητα» και η ιστορική της αποστολή.

-------------------

Στην περίοδο του καπιταλισμού

-------------------

Στις συνθήκες του καπιταλισμού παγιώνεται πλέον η παρουσία της εργατικής τάξης στο κοινωνικό προσκήνιο και το ζήτημα αλλάζει καθώς η μάζα - όπως άλλωστε και οι προσωπικότητες - κρίνεται κύρια από τα επιτεύγματά της, τις κοινωνικές της πράξεις και γενικά την πραγματική της συμμετοχή στην ιστορική εξέλιξη.

Πρέπει να διευκρινιστεί ότι στην κοινωνική ζωή η «μάζα» είναι πολιτική έννοια. Όταν εμφανίστηκε το εργατικό κίνημα σήμαινε μερικές χιλιάδες επαναστάτες εργάτες, αλλά η σημασία άλλαξε όταν ωρίμασε η επανάσταση . Τότε «η έννοια της μάζας αλλάζει από την άποψη ότι υπονοείται η πλειοψηφία και μάλιστα όχι μόνο η απλή πλειοψηφία των εργατών αλλά η πλειοψηφία όλων των εκμεταλλευομένων..». Μεταβλήθηκε πλέον και το νόημα του ζητήματος σχετικά με το ρόλο των λαϊκών μαζών και της προσωπικότητας στην Ιστορία. Πρακτικά έγινε ζήτημα της μετατροπής αρχικά της πλειοψηφίας και στη συνέχεια όλης της μάζας των εργαζομένων σε ιστορικούς παράγοντες, σε ιστορικές προσωπικότητες. Μετατρέπεται πια η απρόσωπη μάζα σε κοινωνικό σύνολο ολόπλευρα αναπτυγμένων ατόμων.

Παράλληλα μεταβλήθηκαν και τα κριτήρια με τα οποία εκτιμάται ο ρόλος της διακεκριμένης προσωπικότητας στην Ιστορία, η οποία οφείλει να είναι προικισμένη με εξαιρετικά προτερήματα και ικανότητες. Όμως αυτά δεν είναι αρκετά για να την κάνουν ιστορικό παράγοντα. Πρέπει να υπάρχουν οι κοινωνικές συνθήκες, το κοινωνικό περιβάλλον και οι κοινωνικές ανάγκες και συμφέροντα τα οποία υπηρετεί, δηλαδή το ώριμο ιστορικό καθήκον το οποίο αντικειμενικά εκπληρώνει. Επομένως, η διακεκριμένη προσωπικότητα εκδηλώνει τις ικανότητές της όταν η θέση στην κοινωνία το επιτρέπει και τότε αποτελεί παράγοντα κοινωνικής ανάπτυξης. Αυτό όμως συμβαίνει κατά τη στιγμή και στο μέτρο που το επιτρέπει η εσωτερική συγκρότηση της κοινωνίας και σε συσχετισμό με άλλες. Δευτερεύοντα γεγονότα δεν μπορούν να σταματήσουν την κίνηση της Ιστορίας.

Η διακεκριμένη προσωπικότητα, σαν ιστορικός παράγοντας, καθορίζεται και από την ικανότητα να βλέπει, να σκέφτεται, να νιώθει και να επιθυμεί αυτό που νιώθουν και επιθυμούν οι μάζες. Επιπλέον να βλέπει μακρύτερα, να καταλαβαίνει βαθύτερα και οραματίζεται το μέλλον καλύτερα από αυτές. Η ικανότητα αυτή θα εμφανίζονταν σαν κάτι υπερφυσικό αν πίσω από την προσωπικότητα δεν βρίσκονταν οι μάζες, που ενδιαφέρονται για κοινωνικό μετασχηματισμό.

Οπωσδήποτε, η παραδοχή του ρόλου των λαϊκών μαζών σαν αποφασιστικού στην ιστορική εξέλιξη δεν ακυρώνει το ρόλο της διακεκριμένης προσωπικότητας. Όσο ενεργητικότερα συμμετέχουν οι λαϊκές μάζες στα ιστορικά γεγονότα και κινήματα τόσο εντονότερο είναι το πρόβλημα της καθοδήγησης αυτών των κινημάτων. Καμία τάξη στην Ιστορία δεν επικράτησε χωρίς να αναδείξει τις δικές της πρωτοπόρες προσωπικότητες οι οποίες ήταν ικανές να οργανώσουν τον αγώνα της τάξης τους και να τον καθοδηγήσουν.

Μέτρο του μεγέθους της ιστορικής προσωπικότητας αποτελεί ο βαθμός της αρμονίας και της ένωσης με τις μάζες. Το νόημα της δραστηριότητάς της βρίσκεται στη μετατροπή του ίδιου του «ανθρώπου της μάζας» σε ιστορικό παράγοντα και σταδιακά στην εξαφάνιση του προβλήματος της αντιπαράθεσης του ρόλου των λαϊκών μαζών και της προσωπικότητας στην Ιστορία.

Στους ανταγωνιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας έχουν αποκλειστικά τα μέλη των προνομιούχων τάξεων. Μόνο η κατάργηση της οικονομικής κοινωνικής ανισότητας επιτρέπει στον κάθε άνθρωπο την ελεύθερη ανάπτυξη των δημιουργικών του ικανοτήτων και το πέρασμα σε μια κοινωνία όπου «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι όρος για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων».

-------------------

Ενάντια στις ιδεαλιστικές αντιλήψεις

-------------------

Η μαρξιστική άποψη για το ρόλο των λαϊκών μαζών και της προσωπικότητας στην Ιστορία έρχεται σε αντιπαράθεση με τις ιδεαλιστικές αντιλήψεις. Πρόκειται για τις αντιλήψεις των κάθε λογής «επαναστατών» οι οποίοι θεωρούν σαν κινητήρια δύναμη της Ιστορίας τον «ήρωα», την αντίθετη στον «ρουτινιασμένο όχλο», «κριτικά σκεπτόμενη προσωπικότητα» και τις θεωρίες του αυθόρμητου και της αυθόρμητης εξελικτικής πορείας που υποβιβάζουν το ρόλο της πολιτικής πρωτοπορίας του επαναστατικού κόμματος στο εργατικό κίνημα.

Η εξέλιξη της κοινωνίας δεν καθορίζεται από τις επιθυμίες και τις ιδέες των επιφανών προσωπικοτήτων, αλλά από την ανάπτυξη των υλικών όρων ύπαρξής της και τη συνακόλουθη πάλη των τάξεων. Η οικονομία δεν καθορίζεται από τις ιδέες, αλλά η οικονομία καθορίζει την κοινωνική διάρθρωση, την πολιτική και την ιδεολογία, δηλαδή το εποικοδόμημα το οποίο είναι αντανάκλαση των συνθηκών ύπαρξης. Παράλληλα οι ιδέες γίνονται με τη σειρά τους υλική δύναμη όταν τις κατακτήσουν οι λαϊκές μάζες. Το ίδιο, οι προσωπικότητες μπορούν να γίνουν επιφανείς προσωπικότητες αν μπορέσουν να καταλάβουν σωστά πώς να αλλάξουν προς το καλύτερο τους όρους της υλικής ζωής της κοινωνίας εκφράζοντας σωστά τα κοινωνικά συμφέροντα με τη στήριξη των μαζών.

Ο Μαρξισμός τονίζει το ρόλο των ηγετών και καθοδηγητών των μαζών, καθώς καμία τάξη στην ιστορία δεν πέτυχε να κυριαρχήσει χωρίς να αναδείξει τους δικούς της πρωτοπόρους εκπροσώπους, ικανούς να οργανώσουν και να καθοδηγήσουν το κίνημα. Η προσωπικότητα διαδραματίζει θετικό ρόλο μόνο όταν συνδέει τη δράση της με την πάλη της πρωτοπόρας κοινωνικής τάξης για κοινωνική εξέλιξη. Οι ηγέτες όμως χωρίς λαϊκή υποστήριξη είναι στρατηγοί χωρίς στρατό και στις επαναστάσεις και τους απελευθερωτικούς πολέμους τον τελικό λόγο έχει πάντα ο λαός. Ακόμα και όταν σε ειρηνικές περιόδους η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη προσπαθεί να απομακρύνει το λαό από την πολιτική, αυτός ασκεί επιρροή έστω και περιορισμένη. Στις περιόδους αυτές, όπως και σε περιόδους αργής εξελικτικής ανάπτυξης και πολιτικής στασιμότητας, οπότε ο λαός δεν συμμετέχει αισθητά στην πολιτική ζωή, η εργασιακή δράση κινεί την κοινωνική ανάπτυξη προς τα εμπρός και καθορίζει την πρόοδο της Ιστορίας, την πρόοδο όλου του πολιτισμού. Σε πολλές περιπτώσεις, ηγέτες και κρατικά στελέχη που υποστηρίζουν τα συμφέροντα των εκμεταλλευτριών τάξεων, αναγκάζονται να υπολογίζουν και τα λαϊκά αιτήματα, συχνά υποχωρώντας και περιορίζοντας τα προνόμια των εκμεταλλευτών.

Ο ρόλος των λαϊκών μαζών αυξάνει ιδιαίτερα στην εποχή του ιμπεριαλισμού όταν επικεφαλής βρίσκεται η εργατική τάξη και η μαχητική της πρωτοπορία, το κόμμα που ακολουθεί τις θέσεις του Μαρξισμού-Λενινισμού και συσπειρώνει και τα μη προλεταριακά εργατικά στρώματα, οδηγώντας στην πάλη για κοινωνική αλλαγή. Η καθοδήγηση του κόμματος δίνει στο λαϊκό κίνημα οργανωτικότητα και συνειδητότητα, αυξάνοντας απροσμέτρητα τη δύναμή του.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μαρξισμός διαφέρει από τις άλλες σοσιαλιστικές θεωρίες γιατί συνδυάζει την επιστημονική ανάλυση της αντικειμενικής κατάστασης των πραγμάτων και της εξέλιξης με την αναγνώριση της σημασίας που έχει η επαναστατική δραστηριότητα, η επαναστατική δημιουργία και η επαναστατική πρωτοβουλία των μαζών, όπως και τα πρόσωπα, οι ομάδες, οι οργανώσεις, τα κόμματα που συνδέονται με αυτές.

-------------------

«ΑΝ»

-------------------

Η Ιστορία δεν δέχεται το «ΑΝ». Σε κάθε περίσταση οφείλεται η αναζήτηση της εξήγησης των γεγονότων που τα προκάλεσαν, των αιτίων των ενεργειών των λαϊκών μαζών, της συμπεριφοράς των τάξεων που τις αποτελούν και της δράσης των κομμάτων και των ηγετών των αντιμαχομένων πλευρών.

Είναι επομένως ψευδεπίγραφο το ερώτημα «Τι θα γινόνταν η Ιστορία ΑΝ ο ένας ή ο άλλος μεγάλος ηγέτης δεν εμφανιζόταν στο προσκήνιο;». Για παράδειγμα: «Θα είχε συμβεί η αστική επανάσταση του 17ου αιώνα στην Αγγλία ΑΝ δεν υπήρχε ο Όλιβερ Κρόμβελ;». Η απάντηση είναι ασυζητητί ΝΑΙ, καθώς η επανάσταση αυτή αποτελούσε μια ιστορική αναγκαιότητα. Ήταν το αποτέλεσμα αντικειμενικών νόμων οι οποίες διέπουν τις κοινωνικοοινομικές διεργασίες. Επομένως αν δεν υπήρχε ο Κρόμβελ, άλλοι άνθρωποι θα εκπλήρωναν το σκοπό αυτό, ίσως με διαφορετικό τρόπο και πιθανόν σε άλλη χρονική στιγμή. Όμως η εξέλιξη θα ήταν η ίδια.

ΑΝ ο Ναπολέοντας είχε σκοτωθεί σε κάποια μάχη πριν την ιταλική εκστρατεία, αυτή θα γινόταν υπό την ηγεσία άλλων στρατηγών, ίσως λιγότερο ικανών οι οποίοι ίσως είχαν λιγότερο σημαντικές νίκες. Σε κάθε περίπτωση η Γαλλία θα ήταν πάλι νικήτρια καθώς διέθετε στρατιωτικό δυναμικό πολύ ποιοτικότερο από ότι η υπόλοιπη Ευρώπη. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ναπολέοντας απομάκρυνε από το ρόλο του «ηγέτη» τους άλλους γάλλους στρατηγούς, μερικοί από τους οποίους θα είχαν πιθανόν το ταλέντο να εξελιχθούν όπως αυτός ή περίπου όπως αυτός. Η κοινωνική οργάνωση η οποία προώθησε το Ναπολέοντα, αυτή η ίδια εμπόδισε να αναδειχτούν παρόμοια ταλέντα.

Ο Ναπολέοντας αποτελεί παράδειγμα ότι η διακεκριμένη προσωπικότητα μπορεί να έχει προοδευτικό-θετικό αλλά και αντιδραστικό-αρνητικό στην ιστορική εξέλιξη. Ο ίδιος υπερασπίστηκε τις κατακτήσεις της Αστικής Επανάστασης και νίκησε τους μονάρχες της Ευρώπης, αλλά η κατακτητική του πολιτική οδήγησε στην ήττα και την εθνική ταπείνωση της Γαλλίας και στο θρίαμβο της αντίδρασης με την παλινόρθωση των Βουρβώνων.

ΑΝ το 1917 δεν βρισκόταν στη Ρωσία επικεφαλής του κράτους ο τσάρος Νικόλαος Β΄ και επικεφαλής της Προσωρινής κυβέρνησης ο Κερένσκυ, αλλά άλλα άτομα πλέον διορατικά, αυτά θα είχαν δυσχεράνει τη νίκη της Επανάστασης αλλά δεν θα την είχαν αποτρέψει.

Σε όλες τις εποχές η ιστορική σημασία της δράσης διακεκριμένων προσωπικοτήτων καθορίζεται από το κοινωνικό κίνημα το οποίο εκπροσωπούν. Μπορούν να μετατρέψουν την ειδική φυσιογνωμία των γεγονότων και κάποιων συνεπειών τους, αλλά μακροπρόθεσμα δεν μπορούν να αλλάξουν το γενικό τους προσανατολισμό.

Στην εποχή του ιμπεριαλισμού το επαναστατικό κίνημα της εργατικής τάξης έχει ασύγκριτα μεγαλύτερη σημασία από τα προηγούμενα, αλλά έχει και μεγαλύτερες απαιτήσεις από τους ηγέτες του.

Οι ηγέτες του παγκόσμιου εργατικού κινήματος Μαρξ-Ένγκελς-Λένιν είχαν εξαιρετικές ικανότητες: Εκτός από τη σημαντικότατη επιστημονική διορατικότητα, συνόψιζαν την πείρα του εργατικού κινήματος και συνδύαζαν θεωρία και πρακτική. Παράλληλα τους χαρακτήριζε οργανωτικό ταλέντο, θέληση και τεράστια προσωπική ακτινοβολία.

Κάθε προσωπικότητα, ακόμα και στην επιστήμη, στον πολιτισμό και στις τέχνες (όπου το ταλέντο είναι καθοριστικό), περιορίζεται από τις κοινωνικές ανάγκες της εποχής στην οποία δρα. Οι μεγάλοι επιστήμονες αντλούν ιδέες και περνούν σε ανακαλύψεις γιατί με την ανάπτυξη της κοινωνίας και τη συσσωρευμένη εμπειρία της παραγωγής ο δρόμος για αυτές είναι χαραγμένος. Πριν από κάθε μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη πολλοί απλοί επιστήμονες έχουν δημιουργήσει με τις εργασίες τους το απαραίτητο υπόβαθρο. Αντίστοιχα, η δημιουργία των καλλιτεχνών αντανακλά τις κοινωνικές απόψεις της εποχής τους και οι σημαντικότερες ιστορικές καμπές συνοδεύονται με τη δημιουργία έργων τέχνης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Αναγέννηση, η οποία συνοδεύει την εμφάνιση των καπιταλιστικών σχέσεων στη δυτική και κεντρική Ευρώπη και δημιουργεί ένα πλήθος μεγάλων καλλιτεχνών και ποιητών. Άλλωστε κάθε έθνος έχει μεγάλους ποιητές και καλλιτέχνες οι οποίοι παίρνουν τις ιδέες τους από τη ζωή του λαού και τις παραδόσεις. Είναι προφανές το λάθος στην άποψη «οι επιστήμες και οι τέχνες είναι μακριά από την πολιτική».

-------------------

Στόχος η εξουσία

-------------------

Ιστορικά έχει πλέον λυθεί και το περίφημο ζήτημα για την κατάκτηση της εξουσίας. Ο δρόμος οδηγεί στην επαναστατική τακτική όχι μέσω της «πλειοψηφίας», αλλά αντίθετα η «πλειοψηφία» κατακτάται μέσω της επαναστατικής τακτικής. Όταν στη Ρωσία, το Φλεβάρη του 1917 ανατρέπεται ο τσάρος, κανένα κόμμα – ακόμα και οι μπολσεβίκοι -δεν έχουν στόχο την εξουσία. Όμως, η επιστροφή του Λένιν στη Ρωσία τον Απρίλη και η κυριαρχία του συνθήματος «όλη η εξουσία στα σοβιέτ», ανατρέπει το σκηνικό, δίνει την πλειοψηφία στους μπολσεβίκους και οδηγεί στη νικηφόρα Οκτωβριανή Επανάσταση.

___________

ΠΗΓΕΣ:

• Μάζες και προσωπικότητα στην ιστορία, Δεύτερη έκδοση, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981
• Βάσεις πολιτικών γνώσεων, Νέοι Καιροί, Αθήνα, 1976
• Georges Politzer, Βασικές αρχές της Φιλοσοφίας, Μετ.: Δήμος Μαλέας, Αναγνωστίδης, Αθήνα, χχ
• Φ.Β. Κονσταντίνοφ κ.ά., Οι βάσεις της Μαρξιστικής φιλοσοφίας, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, χτ, 1961 (μετάφραση από το ρώσικο πρωτότυπο, Μόσχα, 1959)
• Δώρα Μόσχου, «Ιδεολογικές συνιστώσες του έργου του Βίκτωρος Ουγκώ – 200 χρόνια από τη γέννησή του», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τ. 3, Αθήνα, 2002
• Βίκτωρ Νεζνάνωφ, Η λογική της ιστορίας, Μετ.: Μιχ. Χριστοδουλίδης, Πλανήτης, Αθήνα, χχ
• Γ. Πλεχάνωφ, Η Φιλοσοφία της Ιστορίας και ο ρόλος της προσωπικότητας, Μετ.: Κ. Πορφύρης, Βιβλιοεκδοτική, Αθήνα, 1956
• Μ. Ρόζενταλ – Π. Γιουντίν, Φιλοσοφικό Λεξικό, Αναγνωστίδης, Αθήνα, 1963
• Μ.Μ. Σιντοροφ, Τι είναι ιστορικός υλισμός, Δεύτερη έκδοση, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα, 1978