γράφει ο Μιχάλης Κατσιγιάννης

Εισαγωγικά

Στις 29 Μαρτίου 2025, πραγματοποιήθηκε πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο από εκπαιδευτικούς που διαμαρτύρονται για τα κακώς κείμενα της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, όπως για παράδειγμα την αξιολόγηση, την υποχρηματοδότηση της δημόσιας παιδείας, του σχεδίου ιδιωτικοποίησης της τελευταίας και γενικότερα προσπαθήθηκε να προωθηθεί ένας άλλος εναλλακτικός λόγος που καταδικάζει την επιθετική και αντιεκπαιδευτική πολιτική της κυβέρνησης. Παράλληλα, οι εκπαιδευτικοί ζήτησαν συνάντηση με τον πρωθυπουργό, την οποία όμως ο τελευταίος αρνήθηκε. Οι διαμαρτυρόμενοι/ες εκπαιδευτικοί δεν εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και συνέχισαν να διαμαρτύρονται ειρηνικά ενάντια στη νεοφιλελεύθερη λαίλαπα και να διεκδικούν την ορατότητα και την εφαρμογή των αιτημάτων τους. Τότε, έκανε την εμφάνισή της η κρατική καταστολή. Η ομάδα των ΜΑΤ επιχείρησε τη διάλυση της πορείας των εκπαιδευτικών με γκλομπ και χημικά.¹

Το παρόν κείμενο θα ασχοληθεί τόσο με τις ενσώματες πρακτικές αντίστασης που προέβαλλαν οι εκπαιδευτικοί στο εν λόγω συμβάν – καθώς και της επιτελεστικής λειτουργίας των πρακτικών αυτών – όσο και με την αντιμετώπιση που επιφύλαξε ο κρατικός μηχανισμός στις ειρηνικές, μη βίαιες δράσεις τους, στη βάση θεωρητικών εννοιών της Judith Butler.

Η διαστρέβλωση της διαμαρτυρίας των εκπαιδευτικών και η νομιμοποίηση της κρατικής βίας

Τι μπορούμε να δούμε στην περίπτωση του πανεκπαιδευτικού συλλαλητηρίου; Οι εκπαιδευτικοί βρέθηκαν αντιμέτωποι/ες με την αναίτια και καταστροφική βία των δυνάμεων της κρατικής καταστολής και επιβολής του δόγματος ‘Νόμος και Τάξης’. Ο λόγος γι’ αυτή την επίθεση δεν είναι άλλος από τη διαφύλαξη της κυριαρχίας του νεοφιλελευθέρου – και κυβερνητικού – αφηγήματος για την εκπαίδευση. Με άλλα λόγια, εκείνοι/ες που αντιτίθεται και αντιστέκονται στο νεοφιλελεύθερο λόγο της αξιολόγησης (και όλων των άλλων αντιεκπαιδευτικών λόγων) αποτελούν απειλή κι επιτελούν τον ρόλο αυτό.

Έτσι, οι μηχανισμοί αυτοπροστασίας του κράτους ενεργοποιούνται. Οι ανυπάκουοι/ες και διαμαρτυρόμενοι/ες εκπαιδευτικοί αναπαρίστανται από τους κυρίαρχους – κρατικούς – λόγους (Μ.Μ.Ε., κυβερνητικούς/ές, βουλευτικούς, και ευρύτερα δημόσιων λόγων) ως ταραξίες, επικίνδυνοι/ες, υποκινούμενοι/ες, αποσταθεροποιητές/τριες, παράλογοι/ες και στιγματίζονται με την ετικέτα του βίαιου στοιχείου που αν αφεθεί ελεύθερο κι ανενόχλητο να δρα, θα επιφέρει χάος και αναταραχή και απορρύθμιση: «το κράτος μονοπωλεί τη βία αποκαλώντας βίαιους τους επικριτές τους» (Butler, 2022: 70).

Όπως σημειώνει σχετικά η Butler (2022: 3), το ζήτημα της βίας είναι μετέωρο «στις δημόσιες αντιπαραθέσεις», με τα κράτη να στήνουν «έναν πολιτικό πόλεμο στο επίπεδο της δημόσιας σημασιολογίας» (2022: 3) και να δαιμονοποιούν όσους/ες μετέρχονται μη βίαιες πρακτικές αντίστασης:

ο στόχος πρέπει να παρουσιαστεί ως απειλή, ως φορέας πραγματική ή έμπρακτης βίας, προκειμένου η θανατηφόρα αστυνομική δράση να φανεί ως αυτοάμυνα. Αν το εμπλεκόμενο άτομο δεν κάνει κάτι εμφανώς βίαιο, ενδέχεται να παρασταθεί απλώς ως βίαιο, ως ένα βίαιο είδος ατόμου, ή ως καθαρή βία που ενσαρκώνεται στο και από το συγκεκριμένο άτομο […] όταν κάποια ομάδα συναθροίζεται για να αντιταχθεί […] και την αποκαλούν «όχλο» ή τη θεωρούν μια χαοτική ή καταστροφική απειλή για την κοινωνική τάξη, τότε η ομάδα αυτή κατονομάζεται και παριστάνεται ως δυνητικά ή εμπράκτως βίαιη, και στο σημείο αυτό το κράτος μπορεί να διατυπώσει μια αιτιολόγηση για την υπεράσπιση της κοινωνίας από τη βίαιη αυτή απειλή (Butler, 2022: 4-5).

Οι ενσώματες πρακτικές αντίστασης των διαμαρτυρόμενων εκπαιδευτικών

Οι εκπαιδευτικοί που αντιστέκονται στον νεοφιλελεύθερο λόγο για την εκπαίδευση τον νοηματοδοτούν ως έναν δομικό/συστημικό βίαιο λόγο, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι η βία είναι παρούσα και δρα ανεξάρτητα με το αν επιφέρει κάποιο υλικό τραύμα: «χωρίς να αμφισβητούμε τη βία του σωματικού πλήγματος, μπορούμε ωστόσο να επιμείνουμε ότι οι κοινωνικές δομές ή τα κοινωνικά συστήματα […] συνιστούν βία» (Butler, 2022: 2). Η Butler (2022: 153), υπογραμμίζει:

η βία δεν είναι μόνο σωματική […] ακόμη και η σωματική βία ανήκει σε ευρύτερες δομές […] βίας. Εστιάζοντας στο σωματικό πλήγμα σε βάρος της ευρύτερης δομής, κινδυνεύουμε να χάσουμε από τα μάτια μας τα γλωσσικά, συναισθηματικά, θεσμικά και οικονομικά είδη βίας (Butler, 2022: 153).

Προτάσσοντας τα σώματά τους μπροστά στη βία και την καταστολή των ΜΑΤ, οι εκπαιδευτικοί, δείχνουν το γεγονός της ίδιας τους της παρουσίας. Πέρα από την έκφραση των αιτημάτων τους, δείχνουν τόσο την κατάσταση και τη θέση τους όσο και την επίμονη αντίστασή τους. Δηλαδή, οι εκπαιδευτικοί προβάλλουν ταυτόχρονα τη «θέση του καθυποταγμένου υποκειμένου» και το ότι αντιμάχονται αυτή την καθυπόταξη (Butler, 2022: 218). Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Οι ενσώματες πρακτικές αντίστασης των διαμαρτυρόμενων εκπαιδευτικών, δημιουργούν ρωγμές στην απομόνωσή τους και δείχνουν ότι η ζωή τους δεν «έχει στερηθεί την εμφάνιση και την ομιλία στη δημόσια σφαίρα» και πως η ζωή τους πρόκειται για μια «ζώσα ζωή» (Butler, 2022: 218).

Η συνάθροιση των σωμάτων των εκπαιδευτικών είναι λοιπόν επιτελεστική (Butler, 2017, 2022) διότι «δεν είναι μόνο οι φωνές, οι λόγοι ή τα επιχειρήματα που παράγουν πολιτικά αποτελέσματα, αλλά και τα ίδια τα σώματα που εμφανίζονται στην πολιτική σκηνή της δημόσιας συνάθροισης» (Κακολύρης, 2019). Πρόκειται για μία επιτελεστική διεκδίκηση «των σωμάτων» των εκπαιδευτικών «ενάντια στην επισφάλεια» που καταπνίγει το ρόλο του/της εκπαιδευτικού στο νεοφιλελεύθερο ελληνικό κράτος (Κακολύρης, 2019). Πρόκειται για μία μάχη «διεκδίκησης ενός μέλλοντος που θα μας επιτρέπει να ζούμε με νέους κοινωνικούς τρόπους ύπαρξης και όχι ενός μέλλοντος πολιτικά επιβαλλόμενης επισφάλειας, είναι ένας πολιτικός αγώνας» (Κακολύρης, 2019). Η Butler (2017: 19) μας εξηγεί ότι υπάρχει μια «σημαντική χιαστί σχέση ανάμεσα σε μορφές γλωσσικής επιτελεστικότητας και μορφές σωματικής επιτελεστικότητας»:

έχει σημασία το ότι συναθροίζονται σώματα κι ότι τα πολιτικά νοήματα που προκύπτουν από τις συγκεντρώσεις δεν είναι μόνο αυτά που διατυπώνονται με λόγο, είτε γραπτό είτε προφορικό. Οι ενσώματες πράξεις διάφορων ειδών παράγουν σημασίες που, με τη στενή έννοια, δεν είναι ούτε λογο-θετικές ούτε προ-λογοθετικές. Με άλλα λόγια, οι μορφές συνάθροισης παράγουν σημασίες πριν και ξέχωρα από τα συγκεντρωμένα τους αιτήματα (Butler, 2017: 18).

Αυτή η επιτελεστική πρακτική αντίστασης, αυτός ο συνδυασμός των επιτελεστικοτήτων θα πει ότι οι εκπαιδευτικοί βγαίνουν στο δρόμο, περπατούν και διατρανώνουν ότι η ζωή τους «δεν έχει σβήσει, ότι συνεχίζει να εγείρει αξιώσεις και αιτήματα στο όνομα του ίδιου του ζώντος χαρακτήρα της» (Butler, 2022: 218): «όταν οι άνθρωποι συγκεντρώνονται στο δρόμο, ένα τουλάχιστον πράγμα είναι σαφές: είναι ακόμα εδώ, είναι ακόμα εκεί̇ επιμένουν, συναθροίζονται και, έτσι, φανερώνουν μια αντίληψη της κατάστασής τους ως κοινής ή την απαρχή μιας τέτοιας αντίληψης» (Butler, 2017: 38). Τα σώματα των συναθροισμένων εκπαιδευτικών προωθούν θα λέγαμε μία «πολιτική συμμαχιών» (Butler, 2017) και «ασκούν όλα μαζί την επιτελεστική εξουσία» της διεκδίκησης των λόγων τους (Butler, 2017: 95).

Με άλλα λόγια, «τα σώματα» των εκπαιδευτικών που «λένε δεν θα εξαφανιστώ τόσο εύκολα ή η εξαφάνισή μου θα αφήσει ένα ζωντανό ίχνος από το οποίο θα γεννηθεί η αντίσταση, καταφάσκουν εμπράκτως την πενθησιμότητά τους στη δημόσια και τη μιντιακή σφαίρα» (Butler, 2022: 218):

το σώμα δρα ως η ίδια η δείξις του, μια επίδειξη, μια εκδραμάτιση του σώματος που υποδηλώνει την κατάστασή του: αυτό το σώμα, αυτά τα σώματα – αυτά είναι που εκτίθενται στη βία, που αντιστέκονται στην εξαφάνιση. Αυτά τα σώματα υπάρχουν ακόμη, που θα πει ότι επιμένουν κάτω από συνθήκες στις οποίες υπονομεύονται συστηματικά η ίδια η δύναμή τους να επιμένουν (Butler, 2022: 219).

Επιτελώντας ενσώματες πρακτικές αντίστασης, οι εκπαιδευτικοί, «δηλώνουν» την «ευαλωτότητά» (Αθανασίου, 2007̇ Butler, 2004, 2017, 2022) τους και «διαδηλώνουν» μαζί της (Butler, 2022: 215). Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύουν ότι η κάθε ύπαρξη μπορεί να καταστεί βιώσιμη μόνο υπό όρους «αλληλεξάρτησης» (Butler, 2017, 2022). Αναδεικνύουν, δηλαδή την ανάγκη «να καταρρίψουμε αυτή την εξατομικευτική και διαλυτική μορφή ευθύνης προς όφελος μιας ηθικής τηςαλληλεγγύης που θα επιβεβαίωνε την αμοιβαία εξάρτηση, την εξάρτηση από λειτουργικές υποδομές και κοινωνικά δίκτυα» (Butler, 2017: 34).

Η επιστράτευση της μη βίας από μέρους τους, δεν είναι χρήσιμο να ερμηνευθεί από τον/την αναγνώστη/στρια ως ένδειξη αδυναμίας, παθητικότητας ή/και ‘καλής θέλησης’. Αντίθετα, αυτή τους η μη βίαιη στάση δείχνει την ηθική τους πλεύση, ότι δηλαδή «πρέπει να αγωνιζόμαστε ενάντια σε όσους είναι στρατευμένοι στην καταστροφή, χωρίς όμως να αντιγράφουμε την καταστροφικότητά τους» (Butler, 2022: 71). Αυτό μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής: οι εκπαιδευτικοί διαμαρτύρονται ενάντια στα αντιεκπαιδευτικά μέτρα που υπαγορεύονται από τον νεοφιλελευθερισμό και αντιστέκονται στην ευαλωτότητα που τους δημιουργεί η εφαρμογή τους (αλλά και η απειλή της εφαρμογής), αναδεικνύοντας τη μεγάλη ανάγκη που υπάρχει στον χώρο της εκπαίδευσης για αλληλοϋποστήριξη, αλληλεγγύη, αλληλεξάρτηση και γενικότερα, για τη δημιουργία μιας δημοκρατικής κοινότητας σκέψης, έκφρασης και διαλόγου, εντός της οποίας όλοι/ες θεωρούνται άξιοι/ες ζωής.

Αντί επιλόγου

Καταληκτικά, οι ενσώματες πρακτικές αντίστασης των διαμαρτυρόμενων εκπαιδευτικών αναδεικνύουν την απόρριψη της μη «αναγνώρισης», την απόρριψη δηλαδή του να βρίσκεται κάποιος/α «στα όρια της αναγνώρισης», κάτι που σημαίνει «ότι τίθεται υπό αμφισβήτηση η ίδια η βιωσιμότητα της ζωής του, αυτό που θα ονομάζαμε οι κοινωνικές οντολογικές προϋποθέσεις της διατήρησής του» (Butler, 2017: 55). Ακόμη, οι ενσώματες πρακτικές αντίστασης των εκπαιδευτικών αναδεικνύουν την απόρριψη της νεοφιλελεύθερης ηθικής του ατομισμού, της αυτάρκειας και της ανομίας (Butler, 2017: 38), προωθώντας «μια συλλογική απόρριψη της επισφάλειας» (Butler, 2017: 37) προς όφελος της αλληλεξάρτησης:

αν η αντίσταση θέλει να ενσαρκώνει τις αρχές της δημοκρατίας για την οποία ακριβώς αγωνίζεται, τότε πρέπει να είναι πολλαπλή και ενσώματη […] η κοινή […] έκθεση στην επισφάλεια δεν είναι παρά μία από τις βάσεις για τη δυνητική μας ισότητα και την αμοιβαία υποχρέωσή μας να δημιουργούσε μαζί τις συνθήκες για μια βιώσιμη ζωή. αναγνωρίζοντας την ανάγκη που έχουμε ο ένας τον άλλο, αναγνωρίζουμε επίσης τις βασικές αρχές που διαπνέουν τις κοινωνικές, δημοκρατικές προϋποθέσεις αυτού που μπορούμε να αποκαλέσουμε καλή ζωή (Butler, 2017: 257-259).

Βιβλιογραφία

Αθανασίου, Α. (2007). Ζωή στο όριο: Δοκίμια για το σώμα, τι φύλο και τη βιοπολιτική. Αθήνα: Εκκρεμές.

Ασημακοπούλου, Ε. (2025). Χημικά και διώξεις για τη δημόσια παιδεία – Η κυβέρνηση απάντησε με καταστολή στον αγώνα των εκπαιδευτικών. Alfa Vita. Ανακτήθηκε 2 Μαΐου 2025, από: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/473538_himika-kai-dioxeis-gia-ti-dimosia-paideia-i-kybernisi-apantise-me-katastoli-ston

Butler, J. (2004). Precarious life. The Powers of Mourning and Violence. New York: Verso.

Butler, J. (2017). Σημειώσεις για μια επιτελεστική θεωρία της συνάθροισης (Μ. Λαλιώτης, Μτφρ., Ρ. Σινοπούλου, Επιμ.). Αθήνα: Angelus Novus.

Butler, J. (2022). Η δύναμη της μη βίας: Ένας ηθικοπολιτικός δεσμός (Γ. Θ. Καράμπελας, Μτφρ., Χ. Σπυροπούλου, Επιμ.). Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Κακολύρης, Γ. (2019), «Επισφάλεια, επιτελεστικότητα και πολιτική του δρόμου» (για το βιβλίο: Judith Butler, Σημειώσεις για μια επιτελεστική θεωρία της συνάθροισης, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, angelus novus, Αθήνα 2017). Φεμινιστιqά 2.

Newsroom (2025). Πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο: Σκηνές… Κωνσταντινούπολης στο Μαξίμου – Άγρια επίθεση των ΜΑΤ με ξύλο και χημικά στους εκπαιδευτικούς (Photos). Documento. Ανακτήθηκε 2 Μαΐου 2025, από: https://www.documentonews.gr/article/ekpaideytikoi-se-exelixi-to-panelladiko-toys-syllalitirio-ta-aitimata-photos/

___________

1 Για αναλυτικότερη παρουσίαση του περιστατικού, βλ.: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/473538_himika-kai-dioxeis-gia-ti-dimosia-paideia-i-kybernisi-apantise-me-katastoli-ston, για φωτογραφικό υλικό από τη βία των ΜΑΤ απέναντί στους/στις εκπαιδευτικούς, βλ.: https://www.documentonews.gr/article/ekpaideytikoi-se-exelixi-to-panelladiko-toys-syllalitirio-ta-aitimata-photos/